De Iconische Windmolens van Nederland: Historie en Waar ze te Vinden

Weinig symbolen zijn zo onlosmakelijk met Nederland verbonden als de windmolen. Deze indrukwekkende bouwwerken sieren het Nederlandse landschap al eeuwenlang en vertellen het verhaal van hoe de Nederlanders met technologische innovatie hun land hebben gecreëerd en beschermd tegen het water.

In dit artikel duiken we in de fascinerende geschiedenis van Nederlandse windmolens, de verschillende soorten die je kunt vinden, en de beste locaties om deze iconische symbolen in hun volle glorie te bewonderen.

De Geschiedenis van Nederlandse Windmolens

Windmolens maken al meer dan 800 jaar deel uit van het Nederlandse landschap. De eerste vermeldingen van windmolens in Nederland dateren uit de late 12e eeuw, hoewel deze vroege exemplaren eenvoudiger waren dan de imposante structuren die we vandaag kennen.

De Gouden Eeuw van Windmolens

Tijdens de Nederlandse Gouden Eeuw (17e eeuw) bereikten windmolens het hoogtepunt van hun ontwikkeling en belang. In deze periode waren er naar schatting meer dan 10.000 werkende windmolens in het land - een ongekend aantal voor een relatief klein gebied.

Deze windmolens speelden een cruciale rol in de economische bloei van Nederland. Ze maakten niet alleen het droogleggen van land mogelijk, maar ondersteunden ook diverse industrieën die de Nederlandse handel tot de machtigste ter wereld maakten.

De Technologische Innovatie

De Nederlandse windmolentechnologie was destijds geavanceerd en revolutionair. Enkele belangrijke innovaties waren:

• De draaibare kap: In tegenstelling tot eerdere molens waar het hele gebouw moest worden gedraaid om de wieken naar de wind te richten, hadden Nederlandse molens een draaibare kap. Dit maakte het veel eenvoudiger om de molen optimaal te positioneren.
• Zelfregulerende systemen: Nederlandse molenaars ontwikkelden ingenieuze mechanismen die automatisch de snelheid van de molen aanpasten of de zeilen oprollen bij te harde wind.
• Gespecialiseerde molentypen: Voor verschillende doeleinden werden specifieke molenontwerpen ontwikkeld, elk met eigen kenmerken die perfect waren afgestemd op hun functie.

De Neergang en Herleving

Met de komst van stoommachines en later elektriciteit in de 19e en 20e eeuw, nam het belang van windmolens af. Veel molens raakten in verval of werden afgebroken. Van de 10.000 molens uit de bloeiperiode waren er begin 20e eeuw nog maar ongeveer 2.500 over, en dit aantal bleef dalen.

Gelukkig ontstond er in de jaren 1920 een groeiend besef van het culturele belang van deze historische structuren. De oprichting van De Hollandsche Molen in 1923, een vereniging voor molenbehoud, markeerde het begin van georganiseerde inspanningen om de overgebleven molens te beschermen en te restaureren.

Vandaag telt Nederland weer ongeveer 1.200 windmolens, waarvan velen nog steeds functioneel zijn of regelmatig in werking worden gesteld voor demonstraties.

Soorten Nederlandse Windmolens

Nederlandse windmolens zijn er in verschillende soorten, elk ontworpen voor specifieke taken. Hier zijn de belangrijkste typen die je in Nederland kunt vinden:

1. Poldermolens

Deze molens waren essentieel voor het waterbeheer in de lage delen van Nederland. Ze pompten water uit de polders (laaggelegen, door dijken omgeven gebieden) naar hoger gelegen rivieren of meren, waardoor het land droog en bewoonbaar bleef.

Poldermolens zijn vaak herkenbaar aan hun grote schepraderen of vijzels die water omhoog transporteren. De beroemde molens van Kinderdijk zijn voornamelijk poldermolens.

2. Industriemolens

Deze categorie omvat verschillende gespecialiseerde molens voor industriële doeleinden:

• Korenmolens: Voor het malen van graan tot meel.
• Oliemolens: Voor het persen van olie uit zaden als lijnzaad.
• Houtzaagmolens: Voor het zagen van hout, vooral belangrijk voor de scheepsbouw.
• Verfmolens: Voor het vermalen van pigmenten voor verf.
• Papiermolens: Voor het maken van papier uit lompen.
• Mosterdmolens: Voor het malen van mosterdzaad.

Deze industriemolens waren essentieel voor de Nederlandse economie en maakten de massaproductie mogelijk lang voordat de stoommachine werd uitgevonden.

3. Standerdmolens

Dit is een van de oudste molentypen in Nederland. De standerdmolen is herkenbaar aan zijn houten constructie waarbij het hele molenlichaam op een centrale paal (de standerd) draait om de wieken naar de wind te richten.

De meeste overgebleven standerdmolens in Nederland zijn korenmolens en dateren uit de 17e en 18e eeuw, hoewel het ontwerp veel ouder is.

4. Stellingmolens

Deze hoge molens werden gebouwd in stedelijke gebieden waar de wind belemmerd werd door omliggende gebouwen. Ze hebben een verhoogde "stelling" of galerij rond de molen, enkele meters boven de grond, van waaruit de molenaar de wieken kon bedienen.

Stellingmolens werden vaak gebruikt voor industriële doeleinden en zijn nog steeds te vinden in vele Nederlandse steden.

5. Grondzeilers

In tegenstelling tot stellingmolens, zijn grondzeilers molens waarbij de wieken bijna tot aan de grond reiken. Deze werden gebouwd in open gebieden waar de wind vrij spel had.

De molenaar kon bij deze molens de zeilen op de wieken vanaf de grond bevestigen of verwijderen - vandaar de naam.

De Beste Plekken om Nederlandse Windmolens te Bewonderen

Als je de pracht van Nederlandse windmolens wilt ervaren, zijn dit de locaties die je niet mag missen:

1. Kinderdijk (UNESCO Werelderfgoed)

Kinderdijk, gelegen in de provincie Zuid-Holland, biedt een van de meest indrukwekkende verzamelingen historische windmolens ter wereld. De 19 molens, gebouwd rond 1740, vormen samen een meesterwerk van waterbeheersingsinnovatie.

Waarom bezoeken: Deze poldermolens staan in een spectaculaire opstelling langs de dijken en tonen perfect hoe het Nederlandse waterbeheersysteem functioneerde. Het gebied biedt ook uitstekende fotografiekansen, vooral bij zonsopgang en -ondergang.

Praktische informatie: Kinderdijk ligt ongeveer 15 km ten oosten van Rotterdam en is toegankelijk per auto, openbaar vervoer of als onderdeel van een dagtocht. Enkele molens zijn van binnen te bezichtigen, en er is een bezoekerscentrum met informatieve tentoonstellingen.

2. Zaanse Schans

De Zaanse Schans, een openluchtmuseum nabij Amsterdam, herbergt een verzameling goed bewaard gebleven windmolens en traditionele gebouwen uit de Zaanstreek.

Waarom bezoeken: Hier vind je een grotere verscheidenheid aan molentypen dan in Kinderdijk, waaronder verf-, olie-, hout- en specerijenmolens. De meeste zijn nog steeds functioneel en worden regelmatig gedemonstreerd. Daarnaast kun je traditionele ambachten bekijken, zoals klompenmakerij en kaasproductie.

Praktische informatie: De Zaanse Schans ligt ongeveer 15 minuten met de trein van Amsterdam Centraal. Het buitengebied is vrij toegankelijk, maar voor het bezoeken van de molens van binnen is een kaartje nodig.

3. Schiedam

Schiedam, nabij Rotterdam, staat bekend om zijn indrukwekkende collectie van 's werelds hoogste traditionele windmolens, die werden gebruikt in de productie van jenever (Nederlandse gin).

Waarom bezoeken: De molens van Schiedam zijn verbazingwekkend hoog (sommige tot 33 meter) en bieden een uniek perspectief op industriële molens. De stad heeft ook een interessant jenevermuseum waar je meer kunt leren over de rol van molens in de spiritus-industrie.

Praktische informatie: Schiedam is gemakkelijk bereikbaar met de trein vanuit Rotterdam of Den Haag. De Molen de Walvisch is gerestaureerd als werkende molen en huisvest een museum.

4. De Molens van Noord-Holland

De provincie Noord-Holland, en met name het gebied rond Alkmaar, heeft verschillende clusters van historische molens die het bezoeken waard zijn.

Waarom bezoeken: Het gebied biedt schilderachtige landschappen met molens in een meer verspreide, natuurlijke setting dan de geconcentreerde bezienswaardigheden van Kinderdijk of Zaanse Schans.

Praktische informatie: Bezoek met name Schermerhorn, waar vier grote poldermolens van het Schermer-complex bewaard zijn gebleven. Een daarvan, De Museummolen, is open voor bezoekers en toont hoe een molenaarsfamilie leefde en werkte.

5. Individuele Molens door het hele Land

Naast deze bekende verzamelingen vind je door heel Nederland honderden individuele molens die vaak over het hoofd worden gezien door toeristen, maar evenzeer een bezoek waard zijn.

Waarom bezoeken: Deze minder bekende molens bieden vaak een authentiekere ervaring, weg van de drukte. Veel zijn nog steeds in gebruik en worden bemand door enthousiaste molenaars die graag hun kennis delen.

Praktische informatie: De Nationale Molendag, gehouden in mei, is een geweldige tijd om molens te bezoeken, omdat vele normaal gesloten molens dan open zijn voor het publiek. De website van De Hollandsche Molen biedt een uitgebreide molenzoeker om molens in elk gebied te vinden.

De Taal van de Molens: Molenaarscommunicatie

Een fascinerend aspect van Nederlandse molens is hoe ze werden gebruikt voor communicatie. De stand van de wieken werd door molenaars gebruikt om berichten door te geven aan de gemeenschap:

• Vreugdestand: Wieken in een 'plus'-teken (na een volledige rotatie stoppen met een wiek net voorbij de verticale positie) signaleerde een blijde gebeurtenis zoals een geboorte of huwelijk.
• Rouwstand: Wieken in een 'X'-teken (na een volledige rotatie stoppen met een wiek net voor de verticale positie) kondigde een overlijden of rouw aan.
• Ruststand: Wieken in schuine positie met een wiek naar beneden wees op een kortdurende pauze.
• Lange ruststand: Wieken met één wiek bijna verticaal naar beneden gaf aan dat de molen voor langere tijd buiten gebruik zou zijn.

Deze traditie wordt nog steeds in ere gehouden door hedendaagse molenaars, en het is een interessant aspect om op te letten tijdens je molenbezoeken.

Windmolens in de Nederlandse Cultuur

De windmolen is niet alleen een praktisch bouwwerk geweest, maar heeft ook een diepe impact gehad op de Nederlandse cultuur en identiteit:

• Kunst: Molens figuren prominent in Nederlandse schilderkunst, van de werken van Jacob van Ruisdael in de 17e eeuw tot Vincent van Gogh in de 19e eeuw.
• Literatuur: Ze spelen een rol in vele Nederlandse verhalen en gedichten, vaak als symbool van het gevecht tegen de elementen.
• Folklore: Er bestaan talloze volksverhalen en legendes rond molens en molenaars.
• Toerisme: Als nationaal symbool zijn molens een cruciale trekpleister voor toerisme geworden.

Het is deze culturele significantie die heeft bijgedragen aan de inspanningen om de molens te behouden, lang nadat hun oorspronkelijke economische rol was verminderd.

Tips voor Molenbezoeken

Als je Nederlandse molens gaat verkennen, houd dan rekening met deze tips:

• Timing: Bezoek populaire locaties zoals Kinderdijk vroeg in de ochtend of in de late namiddag om de grootste drukte te vermijden.
• Nationale Molendag: Plan je bezoek tijdens de Nationale Molendag (tweede weekend van mei) wanneer honderden molens open zijn voor het publiek en vaak in werking worden gesteld.
• Weeromstandigheden: Kies een dag met een beetje wind als je werkende molens wilt zien. Molenaars stellen hun molens vaak in werking bij gunstige windomstandigheden.
• Fotografietips: Voor de beste foto's, bezoek molens bij zonsopgang of zonsondergang voor dramatisch licht. Kinderdijk is bijzonder fotogeniek tijdens mistige ochtenden.
• Vervoer: Overweeg om molens per fiets te bezoeken - dit is niet alleen een authentieke Nederlandse ervaring, maar geeft je ook flexibiliteit om verschillende viewpoints te ontdekken die niet altijd bereikbaar zijn met de auto of het openbaar vervoer.